Адыгабзэр Ибер-Кавказыбзэ къутамэм иапхъаз-адыгэ куп хэхьэ. КъохьапIэ ыкIи КъокIыпIэ диалектитIумкIэ зэтрафы. КIохьапIэ диалектым чIыпIэбзиплI зыхеубытэ: абдзах (чылэу Хьакурынэхьабл), бжъэдыгъу (Пэнэжьыкъуай, Гъобэкъуай, Очэпщый, Пчыхьалъыкъуай, Къунчыкъохьабл, Нэчэрэзый, Джэджэхьабл, Нэшъукъуай, Къэзэныкъуай, Аскъэлай, Щынджый, Козэт, Шыхьанчэрыехьабл нэмыкIхэри), кIэмгуй (Хьатыжъкъуай, Къэбэхьабл, Джыракъый, Мамыхыгъ, ХьакIэмзый, Еджэркъуай, Джамбэчый, Адэмый, Хьатекъуай нэмыкIхэри), шыпсыгъ (Афыпсып, Пэнэхэс, Псэйтыку, Натыхъуай, Хьаштыку, Пшызэ шъолъырым ит къуаджэхэм ащыщхэри). Адыгэ литературабзэр кIэмгуе чIыпIабзэм техыгъэу гъэпсыгъэ.
Адыгабзэм фэгъэхьыгъэу апэрэ тхыгъэ къэтынхэм уащыIокIэ фэшъхьаф къэралыгъохэм ащыщ гъогуонэкIохэм яIэшIагъэхэм. Джаущтэу тырку зекIоу Челеби Эвлия (17 лI.) ытхыгъагъэх адыгэ пчъэгъацIэ, пкъыгъуацIэ заулэхэр, къэIокIэ шъхьафхэр. Джащ фэдэу гущыIэ заулэхэр адэтых я 18 лI. щыпсэущтыгъэхэ Витзен, Филипп Иоган фон-Штраленберг, Гюльденштедт ятхылъхэми. Ащ нэмыкIэу, я 19 лI. Кавказым щыIэгъэ Г. Ю. Клапрот «Кавказыбзэхэр» зыфиIорэ IэшIагъэм мыкуоу адыгабзэм хэт шъхьэхэм язэхъокIыныгъэ лъыIэсыгъ. Ащ ыуж Кавказым щыIэгъэ Л. Люлье 1846 илъэсым къыдегъэкIы «Урыс-адыгэ гущыIалъэу, ыужырэм играмматик кIэкI игъусэу» зыфиIорэр. КIокIыпIэ диалектым дэлэжьагъэу бзэшIэныгъэ тарихъым хэхьагъ Л. Лопатинскэр. Ащ къыхиутыгъ «Урыс-къэбэртэе гущыIалъэ» грамматик кIэкI игъусэу.
ЫкIи бзэзэгъэшIэн курсэу «Ныдэлъфыбзэ» (зэхэзыгъэуцуагъэр ЛIыпцIэкъо Ларис) зыфиIорэу сайтым итым зыфигъасэрэр КIохьапIэ диалектыр ары (литературабз).
Я 20 лI. адыгэ бзэшIэныгъэлэжьэу Iашъхьэмэфэ Даут ныдэлъфыбзэм иушэтынрэ илъыгъэкIотэныгъэрэ дэлэжьагъ. Егъэджэн тхылъ заулэ Iэшъхьэмафэм къыдигъэкIыгъ. Ащ ий «Адыгабзэм идиалектхэм якъэтын кIэкI» (1939), «Адыгабзэм иапэрэ тхэн-хэбзэ гущыIалъ» (1940) зыфиIохэрэр ыкIи нэмыкIхэри. АдыгабзэмкIэ апэрэ грамматикыр Iэшъхьэмэфэ Даутрэ Николай Яковлевымрэ 1930 илъэсым къыдагъэкIыгъ. Джаущтэу адыгабзэм имэкъэ зэхэтрэ цIэхэмрэ афэгъэхьыгъэх хъурцэ бзэшIэныгъэлэжьэу Рогава Гиорги иIэшIагъэхэр. Адыгэ бзэшIэныгъэлэжьэу КIэращэ Зэйнаб ныдэлъфыбзэм иушэтынкIэ зиIахьышхо хэзылъхьагъэхэм ащыщ. Адыгабзэм изэгъэшIэн епхыгъэ упчIэхэм алъыIэсыгъэх Трубецкой Н., Дирр А., Деетерса Г., Дюмезиль Ж., НамытIэкъо А., Койперс А.
Адыгабзэр зэфэшъхьаф тхыпкъылъэхэмкIэ къэтыным мызэу-мытIоу филъыгъэх. Услар П., гущыIэм пае, урысыбзэ тхыпкъэхэмкIэ адыгэ гущыIэхэр ытхыным пылъыгъ. Арап-латин шъуашэм илъэу L. Loewe тхыпкъылъэ 1854 илъэсым ыгъэпсыгъагъ. Джащ фэдэу Бэрсэй Умар 1855 илъэсым арап шъуашэм илъ «Адыгэ тхыбзэ» зэхигъэуцуагъ. Ащ ыуж 1878 илъэсым Анцокъо Х. арап тхыпкъэхэр ыгъэфедэрэ тхыпкъылъэ ыгъэпсыгъ. Ар Iэрытхэу къыднэсыжьыгъагъ. IэкIыбым щыIэ адыгэхэми тхыпкъылъэхэр зэхагъэуцуагъэу щытых: Мысырым щыщ адыгэу Хъуажъ Мухьамед Кемал, Тыркуем щыщ адыгэу ПчыхьалIыкъо Мухьамед нэмыкIхэри.
Ау мы зигугъу къэтшIыгъэ тхыпкъылъэхэм язэбгырыгъэкIыныгъэ ин къэхъугъэп. Адыгабзэр икъу фэдизэу зы тхыпкъылъэм къытышъугъэп. ДжырэкIи щыIэ адыгабзэм итхыпкъылъэу урысыбзэ тхыпкъэхэм атехыгъэм ипсыхьан зэрищыкIагъэм иупчIэ зэIухыгъэу къэнэ.
Тхыгъэм изэхэгъэуцонкIэ гъэфедагъэ: Рогава Г., КIэращэ З. «Адыгабзэм играмматик».
Адыгэ шIэныгъэзехьэу Бэрсэй Умар итхылъэу «Адыгабзэм итхыбзэ» зыфиIорэр апэрэеу Тифлис (джырэкIэ Тбылыс) 1853 илъэсым гъэтхапэм и 14 къыщхаутыгъагъ. Ащ ыуж, шIэныгъэзехьэр къызщыхъугъэр илъэс 210-рэ зэрэхъурэм епхыгъэу тхыбзэр ятIонэрэеу хэгъэхъуагъэхэмрэ зэдзэкIыгъэхэмрэ иIэу Тбысыс 2017 илъэсым къыщхаутыжьыгъ. Мы Iофым икIэщакIохэр Хъурцэм илъэпкъ тхылъIыгъыпIэмрэ Адыгэ Культурэм и Гупчэу Тбылыс дэтымрэ.
ШIэныгъэлэжьэу, тхакIоу, усакIоу, егъэджакIоу Бэрсэй Умар 1807 илъэсым абдзэхэ чылэу Бырсыекъохьаблэ (Мыекъуапэ пэмычыжьэу) къыщыхъугъ. Джыри цIыкIузэ илъэсий нахь ымыныбжьэу Бэрсэй Умар атыгъуи Мысыр ащэгъагъ. Мысыр пашэм дэжь щыIэрэ, кIалэм унэм щыщыIэу гъэсэныгъэ щигъотыгъ — французыбзэр, арапыбзэр, тыркубзэр, татарыбзэр зэригъэшIагъ. Мыщ ыуж Бэрсэим ыныбжь илъэс 18 зэхъум кIалэм ибысымхэм ар Европым щеджэнэу агъэкIогъагъ. Бэрсэй Умар Адыгэ Хэкум къызигъэзэжьышъугъэр 1843 илъэсыр ары ныIэп.
Бэрсэй Умар 1853 илъэсым гъэтхапэм и 14 Хъурцэ хэгъэгум икъэлэ шъхьаIэу Тифлис «Адыгабзэм итхыбзэ» зыфиIорэ иIэшIагъэ къыщхиутыгъагъ. Мы тхыбзэр арап тхыпкъэхэмкIэ гъэпсыгъэ. Ар апэрэ IофшIагъ ШIэныгъэхэмкIэ Академым иуплъэкIукIо куп къыштагъэу щытыр.
Бэрсэй Умар иIэшIагъэу «Адыгабзэм итхыбзэ» зыфиIорэр арап тхыпкъылъэм техыгъэу литограф шIыкIэкIэ гъэпсыгъэ. ШIэныгъэлэжьхэм ащыгъум къыхагъэщыгъагъ арап тхыпкъылъэр зэримыкъурэр адыгабзэм хэт макъэхэр зэкIэ икъу фэдизэу къыгъэлъэгъонымкIэ. Ау ащ дэжьым къыщычIагъэтхъыгъагъ джыри, Бэрсэим анахь дэгъоу адыгабзэм имэкъэ зэращэхэр къызэригъэлъэгъошъугъэхэр.
Бэрсэй Умар и «Тхыбзэ» ишIуагъэкIэ охътэ кIэкIым зэшIокI щыIэ хъугъэ адыгабзэм идиалектхэр зэкIэ зэгъэшIэнымкIэ, тхэн-хэбзэ шапхъэхэр зэхэгъэуцогъэнымкIэ, лъэпкъ гущыIалъэхэр гъэпсынымкIэ. Адыгэ шIэныгъэ шъолъырым къызэрэщалъытагъэмкIэ Бэрсэй Умар итхыгъэ Тифлис къызыщыдэкIыгъэм адыгэ тхыбзэр къыщежьэу ары. 1998 илъэсым гъэтхапэм и 14 «Адыгабзэмрэ адыгэ тхыбзэмрэ ямафэу» Адыгеим щаштагъ.
Бэрсэим итхыбзэ зэрэзэхэтыр мары: адыгабзэм изэгъэшIэнкIэ десиплI, баснэрэ рассказрэ пшIыкIутIу, гущыIэлъэ кIэкI. Тбылыс 2017 илъэсым ятIонэрэеу мы тхылъэу къыхаутыжьыгъагъэм хагъэхъуагъэх: арап тхыпкъэхэмкIэ тхыгъэ абдзэхэ диалектым илъ баснэхэр джырэ адыгабзэм итхыпкъэхэмкIэ тхыжьыныр, ахэр урысыбзэкIэ ыкIи хъурцыбзэкIэ зэдзэкIыжьыныр, адыгэ-хъурцэ-урыс гущыIалъэр гъэфедэныр (гущыIэ ыкIи къэIокIэ 300 фэдиз).
Тхыгъэм изэхэгъэуцонкIэ гъэфедагъэ: Бэрсэй Умар. «Адыгабзэм ибукварь». ЯтIонэрэ къыдэкIыгъу, Тбылыс, 2017. (Проектым икIэщакIор — проф. Чухуа Мераб, ятIонэрэ къыдэкIыгъом изэхэгъэуцуакIор — ЛIыпцIэкъо Ларис)